از پوکایوکه (Poka-yoke) با نام خطا ناپذیر سازی (Mistake proofing) نیز یاد می شود. پوكايوكه يكي از اجزاي اصلي سيستم كنترل كيفيت صفر(ZQC) است؛ ايده هاي كه باعث توليد محصول بدون عيب مي شود. پوكایوكه ديدگاهي است كه در آن خطاهای بالقوه انسانی و تجهيزاتي و آزمایشگاهی شناسایی شده و در صدد از بین بردن آنها باشد. در اين ديدگاه، منشأ عیوب شناسایی و از ريشه حذف میشود.
پوكايوكه يك مفهوم علمي و دانشگاهي نيست بلكه واژه اي است كه از دل كارخانه هاي صنعتي نشأت گرفته و كم كم جاي خود را در مجامع علمي، دانشگاهي، نظامي اجتماعي و آموزشي، آزمایشگاهی باز كرده است. هرچند در بسياري از مجامع، با توجه به نياز و لزوم جلوگيري از بروز حوادث، خرابيها و ضايعات تكنيكهايي را در دستگاهها و تجهيزات خود اجرا كرده اند ولي رسمي شدن اين نام براي اين سيستم طول عمر زيادي ندارد. سيستمهاي خطاناپذيري كه اغلب ابتكارات سادهاي هستند توانسته اند درصد حوادث انساني، خرابي دستگاهها، ضايعات منابع و خطاهاي انساني را بشدت كاهش دهند و صرفه جوييهاي كلاني را به همراه داشته باشند.
پوکایوکه (فنون خطا ناپذیری) در حقیقت یکی از تکنیک های تضمین کیفیت است که اولین بار در سال ۱۹۶۱ میلادی توسط )مهندس صنایع شرکت تویوتا موتور Shigeo Shingo) معرفی گردید. پوکایوکه از دو کلمه ی ژاپنی پوکا (به معنای خطاهای غیرعمدی) و یوکه(به معنای جلوگیری) تشکیل شده است، و در کل مفهوم پوکایوکه، جلوگیری از بروز خطاهای غیرعمدی است. در حالی که پوکایوکه برای مدت های مدیدی در صورت های مختلف در جریان بود، تویوتا برای اولین بار آنرا رسمی کرد و سپس به توسعه ی طرحی به نام ZQC -zero quality control پرداخت.
ZQC به کنترل نحوه اجرای عملیات می پردازد، به طوری که خود سیستم قادر به تولید محصول معیوب نباشد، گرچه ماشین و یا اپراتور مرتکب اشتباه شوند.
بطور مثال می توان به پاره شدن نخ دستگاه بافندگی اشاره کرد، در این مورد سیستم به گونه ای طراحی شده است که در هنگام اشتباه بافته شدن تارو پود پارچه، نخ پاره شده و امکان ادامه ی بافندگی به طور اشتباه را به ماشین نمی دهد. پوکایوکه یکی از اجزای کلیدیZQC به شمار می رود و هدف آن در هر سیستمی رساندن عیوب به حد صفر، از طریق جلوگیری و یا تصحیح اشتباهات در کوتاه ترین زمان ممکن می باشد. پوکایوکه را نمی توان مانند یک نسخه برای هر گونه سیستمی پیاده کرد و در آن نباید به دنبال طرز عملی خاص گشت، در حقیقت پوکایوکه، بیشتر بیانگر یک مفهوم یا ایده است، تا یک شیوه ی خاص. بنابراین اجرای کامل آن جهت جلوگیری از بروز اشتباهات، وابسته به طرز تفکر افراد در محیط کاری است.
ابزارهای لازم جهت بکارگیری تکنیک پوکایوکه عبارتند از: قید و بستها(Jigs and fixtures)، هشداردهندهها(alerts) ، سنسورها (مانند فشار سنج و یا ترموستات)، سیستم های کاغذی و ….. که باعث متوقف کردن ماشین از ادامه ی کارو یا هشدار به اپراتور در صورت بروز اشتباه می شوند، که عمدتا امکان اشتباه را برای اپراتور غیرممکن می سازند. از آنجایی که بیشتر خطاهای بشر ناشی از خستگی، حواس پرتی و یا بی حوصلگی است، یک راه حل پوکایوکه ای مطلوب آن است که بدون نیاز به توجه اپراتور و بطور مستقل کار کند. به طور مثال، شکاف های تعبیه شده ای مطابق با قطعه برکیت مونتاژ، و یا بکار گیری یک قرار مناسب هنگام سوراخ کاری، که مانع از تغییر موقعیت قطعه خواهد شد.
اساس پوکایوکه بر احترام به ذکاوت و هوش کارگران مبتنی است. پوکایوکه با حذف کارهای تکراری و فعالیتهایی که وابسته به حافظه و احتیاط هستند، وقت و فکر کارگران را آزاد میکند تا آن بتوانند وقت خود را به انجام فعالیتهای ارزش آفرین اختصاص دهند. در محیط پیچیده کاری، ممکن است بعضی از کارها اشتباه انجام شوند و هر روز این امکان وجود دارد که این اشتباهات به تولید محصول معیوب منجر شوند. عیوب، اتلاف محسوب می شوند و اگر شناسایی نشوند، انتظارات کیفی مشتری را به یاس مبدل خواهند کرد. پوکایوکه بر این اعتقاد استوار است که نباید حتی تعداد کمی کالای معیوب تولید شود. برای مبدل شدن به یک رقیب جهانی، یک شرکت نه تنها باید فلسفه تولید با عیوب صفر (عدم تولید معیوب) را دنبال کند، بلکه باید آن را در عمل به کار بندد. روش های پوکایوکه مفاهیم ساده ای هستند که برای تحقق همین هدف به کار می روند. نباید انتظار داشت که افراد همه کارها را همیشه مثل ماشین درست و دقیق انجام دهند. یک حواس پرتی کوچک می تواند باعث بروز اشتباه کاری شود. این خطا لزوما” به عنوان کم کاری یا قصور در کار نیست. بلکه یک نقص طراحی است که باعث شده برای انجام عملیاتی، توجه و دقت عمل زیادی صرف شود و این مشکل بزرگی است. اصول پایه ای پوکایوکه، طراحی یا استفاده از ابزارهای پیشرفته یا گاه ساده، تکنیکها و فرایندهایی است که اشتباه کردن را برای استفاده کننده غیر ممکن می کند. پوکایوکه قانون ساده ایست که باعث صرفه جوییهای کلانی مید شود. با ایجاد خطاناپذیری در سیستم، اگر استفاده کننده در شرایط عادی و نرمال هم نباشد، در استفاده از سیستم نمی تواند خطایی کند و این خود باعث جلوگیری از اتلاف، خرابی، ضایعات و حادثه می شود.
انواع ابزارهای پوکا یوکه :
۱٫ اعلام خطا به صورت هشدار: برخی از روشها فقط قابلیت هشدار دارند، مثل چراغهای خطر، زنگ اخبار، پیغام خطا، صدای غیر عادی، بوی نامطبوع و … .برخی از مثالهای این دسته میتواند به صورت زیر باشد:
اگر قطعات خط تولید، رو به اتمام باشد، رنگ زرد روشن می شود. در صورت اتمام قطعات، رنگ قرمز چراغ و در صورت شارژ قطعات در خط تولید، رنگ سبر روشن خواهد شد.
برخی از خودروها دارای کیت الکترونیکی اند که با بالا رفتن سرعت بیش از حد مجاز، شروع به بوق زدن می کند.
۲٫ بازرسی صد در صد: در این روش با کنترل صد در صد، از تولید محصول معیوب جلوگیری می شود مثل گیجهای کنترلی، کلید حد مجاز(Limit Switch )، چشمی ها و … برخی از مثالهای این دسته میتواند به صورت زیر باشد:
وقتی خودرو در تونل تست قرار می گیرد، پس از ثبت شماره خودرو توسط بارکد، راه ورودی و خروجی تونل بسته می شود و تا زمانیکه تنظیمات آن انجام نگیرد، در خروجی باز نمیشود.
هنگام نصب موکت صندوق، با نصب خار طوسی رنگ در ابتدا، کلیه سوراخهای موکت با سوراخهای بدنه همراستا می شوند که به این ترتیب میتوان خارهای دیگر را به راحتی نصب کرد.
۳٫جلوگیری از خطای فراموشی: این مدل پوکایوکه باعث جلوگیری از فراموشی کار می شود، مثل مشخص کردن جای ابزار روی تخته ابزار یا سشوارهای بهداشتی که پس از ترک استفاده کننده، به طور اتوماتیک خاموش می شوند و …برخی از مثالهای این دسته میتواند به صورت زیر باشد:
“تخته” گم شدن یا نبودن قطعهای را در سر جای خود نشان میدهد.
” دست خشک کن” دارای تایمری است که پس از ترک استفاده کننده، به طور اتوماتیک خاموش میشود.
۴٫ خطاناپذیری : نوع پیشرفته پوکایوکه به صورت ضد خطاست؛ به گونه ای که امکان ارتکاب خطا را از استفاده کننده می گیرد و حتی او را در انجام صحیح کار راهنمایی می کند، مانند سوکت های رایانه، فلاپی، فیشهای سه پایه تلفن و…برخی از مثالهای این دسته می تواند به صورت زیر باشد:
سوکت کابلهای کامپیوتر دارای گیرهای هست که احتمال درهم رفتن کابلها را به جای هم از بین میبرد. این سوکتها یک زبانه پلاستیکی دارند که از گیرکردن و شکسته شدن و همچنین خروج راحت سوکت، جلوگیری می کند.
فلاپی از یک جهت خاص وارد کیس رایانه می شود. گوشه پخ دار دیسکت هم راهنمای ورود و هم محلی برای هل دادن دیسکت در هنگام خارج شدن است. شکل ظاهری دیسکت چهارگوش نیست که این موضوع از ورود غیر صحیح جلوگیری میکند.
خصوصیات تجهیزات پوکایوکه را می توان به صورت زیر نام برد:
۱-قابلیت استفاده توسط کلیه پرسنل سازمانی
۲-قابلیت نصب آسان
۳-عدم نیاز به توجه مداوم اپراتور (در حالت ایده آل، بدون توجه اپراتور انجام پذیر باشد)
-۴هزینه ی پایین ابزار آلات بکار رفته
۵٫ مانع از بروز اشتباه شود و یا در کوتاه ترین زمان ممکن آنرا تصحیح کند.
چه كسي مي تواند پوكايوكه را توسعه دهد؟
در اين سيستم روش جالبي وجود دارد. هر كسي از مدير گرفته تا سرپرست و حتي كارگر ميتواند پوكايوكه را توسعه دهد.
حتي براي افراد خارج از سازمان مانند مديران و كارمندان بخش فروش، خدمات پس از فروش و يا جاهايي كه با اسناد و مدارك سرو كار دارند.
همه كاركنان داراي اين اختيار هستند كه با آموزشهاي اندكي، در محيط اطراف خود، پوكايوكه هاي خوبي را اجرا كنند.
نتیجه گیری
پوکایوکه مانند علم پرتاب یک موشک پیچیده نیست بلکه دارای قوانین و تکنیکهای ساده ای است که میتواند صرفه جوییهای کلانی را برای سازمان داشته باشد. حد و اندازه تکنیکهای پوکایوکه در کارهایی که انجام میگیرد مشخص می شود. برای پوکایوکه ایده های بسیاری وجود دارد که هریک میتواند دارای حد و اندازه خاص خود باشد.
اساس پوکایوکه بر احترام به ذکاوت و هوش کارگران مبتنی است. پوکایوکه با حذف کارهای تکراری و فعالیتهایی که وابسته به حافظه و احتیاط هستند، وقت و فکر کارگران را آزاد میکند تا آنها بتوانند وقت خود را به انجام فعالیتهای ارزش آفرین اختصاص دهند.
با سلام- روش چک و صحه گذاری پوکایوکه اجراشده چیست ؟ آیا بصورت دوره ای باید صحت عملکرد پوکایوکه را کنترل کنیم ؟